تاریخ آلبانیایی‌های قفقاز (تاریخ اران)

,"كتاب حاضر به بررسي تاريخ ارّان يا آلبانيا كه از مناطق مهم قفقاز به شمار مي‌آيد، مي‌پردازد. تاريخ آغوانك يا آلبانيا نوشته موسي داسخوررانتسي است كه به احتمالي خود از جاثليقان آلبانيايي بوده و تاريخ آلبانيا را در سه كتاب متوالي از دوران اساطيري تا قرن دهم ميلادي روايت مي‌كند. كتاب نخست متشكل از سي فصل، كتاب دوم پنجاه و دو فصل و كتاب سوم، بيست و سه فصل است. زمان زندگاني نويسندگان هم مشخص نيست و در اين مورد تاريخ‌هاي متفاوتي همچون قرن دهم يا اواخر قرن يازدهم و دوازدهم بيان شده است. از ويژگي‌هاي اصلي اين اثر، استفاده به نسبت زياد از روايات كتب مقدس در خلال حوادث تاريخي و تلاش براي توضيح تحقق آن‌هاست. مؤلف در ادامه توضيح مي‌دهد كه خودآلبانايي‌ها به اين سرزمين به دليل شيريني راه‌هاي آن، آغوانك مي‌گفتند. در ادامه او به اوضاع منطقه مي‌پردازد و مي‌گويد بنا به تنوع ملت‌هاي شرق و نابودي كتب و وصيت‌نامه‌ها با آتش، اطلاعات كمي از تاريخ آلبانيا از ارّان تا شاهي اورناير وجود دارد كه از دوران اين شاه به بعد است كه بنا به گفته مؤلف مردم به مسيحيت رو آوردند. حوادث و وقايع مربوط به تغيير كيش اين مردم، چگونگي گسترش ارمني‌ها، گرجي‌ها، ايرانيان و ... در اين اثر، بسيار تحت تأثير روايات مسيحي قرار گرفته است. در ادامه مؤلف به ديگر شاهان آلبانيا و خاندان‌هاي حكومت گر در اين سرزمين پرداخته است. توضيح و تفصيلات مورخ در رابطه با مسيحيت و چگونگي گسترش آن، مقامات ديني و ... در آلبانيا و ديگر مناطق از جمله اورشليم همچنان جايگاه خاص خود را در متن كتاب دارد. داسخورانتسي، كتاب سوم را با تاريخ اسلام و چگونگي ظهور و گسترش آن آغاز مي‌كند. او ديدگاه مثبتي نسبت به اعراب ندارد و آن‌ها را فاقد تمدن مي‌داند. مطالب فصل نخست اين كتاب حاوي اطلاعات و روايات نادرست و كذب در مورد اين برهه از تاريخ و همچنين شخصيت پيامبر اكرم (ص) است. به اين دليل مترجمان در اين كتاب از ترجمه آن خودداري كرده‌اند. در فصل دوم مؤلف پس از بيان تاريخ نخستين اسلام، به طول خلاصه تاريخ خلفا، بيان نام و سال‌شمار خلافت و حوادث دوران آنان مي‌پردازد كه باز هم در بسياري از موارد از نظر تاريخي نادرست است. او سپس در رابطه با تاريخ سياسي و ديني آلبانيا و شاهان آن و ارتباط آن‌ها با خلفاي مسلمان و ارمني‌ها، رومي‌ها و در پاره‌اي موارد درباره اين اقوام با هم توضيح مي‌دهد. در پايان وي اطلاعاتي از قدرت گيري دوباره حكومت‌هاي ايراني و ضعيف شدن اعراب و تأثير آن بر وضعيت آلبانيا ارائه مي‌دهد."